دریای سیاه و دریای آزوف مراکز حیاتی در تجارت جهانی محصولات غذایی و خوراکی محسوب میشوند؛ مناطق حاصلخیزی که اطراف این آبها واقع شدهاند، بهویژه در اوکراین و جنوب روسیه، از بزرگترین نقاط تولید غلات در جهان شناخته میشوند و به تولید بالای گندم، ذرت و جو شهرت دارند. بااینحال، منازعات نظامی میان روسیه و اوکراین در مناطق ژئوپلیتیک دریای سیاه و دریای آزوف و تخریبهای گسترده راههای مواصلاتی و اختلال در مسیرهای تجاری حمل و نقل غلات موجب نابسامانی در زنجیره تأمین غذای جهانی و کمبود و افزایش قیمتهای جهانی مواد غذایی و کمبود آنها در کشورهای وابسته به این واردات شده است.
ریشههای منازعه اخیر روسیه و اوکراین
درگیری نظامی میان روسیه و اوکراین، پیامدهای قابلتوجهی برای تجارت محصولات غذایی و خوراکی در منطقه دریای سیاه و دریای آزوف و مناطق دیگر جهان دارد. پس از فروپاشی شوروی، اوکراین، یکی از جمهوریهای سابق شوروی، در سال ۱۹۹۱ استقلال خود را اعلام کرد. درحالیکه همزیستی مسالمتآمیز میان دو کشور طی دههها نسبتاً پایدار بود، سال ۲۰۱۴ اختلافات قابلتوجهی بین دو کشور بر سر موضوع الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا و پیمان نظامی ناتو پیش آمد که به عزل ویکتور یانوکوویچ رئیسجمهور وقت اوکراین و درگیریهای نظامی و الحاق منطقه دونباس و استانهای خودمختار دونتسک و لوهانسک، به فدراسیون روسیه منجر شد.
متعاقباً و پس از تشدید درگیریهای طرفین طی چند سال پیاپی درنهایت در فوریه ۲۰۲۲ روسیه، حمله نظامی گستردهای علیه اوکراین آغاز کرد که اثرات ژرف این برخورد بر امنیت منطقهای و جهانی و بهویژه بر امنیت غذایی در اقصی نقاط جهان تأثیرگذار بود.
اهمیت مناطق دریای سیاه و دریای آزوف در تجارت جهانی محصولات غذایی و خوراکی
دریای سیاه و دریای آزوف مراکز حیاتی در تجارت جهانی محصولات غذایی و خوراکی محسوب میشوند؛ مناطق حاصلخیزی که اطراف این آبها واقع شدهاند، بهویژه در اوکراین و جنوب روسیه، از بزرگترین نقاط تولید غلات در جهان شناخته میشوند و به تولید بالای گندم، ذرت و جو شهرت دارند. بااینحال، منازعات نظامی میان روسیه و اوکراین در مناطق ژئوپلیتیک دریای سیاه و دریای آزوف و تخریبهای گسترده راههای مواصلاتی و اختلال در مسیرهای تجاری حملونقل غلات موجب نابسامانی در زنجیره تأمین غذای جهانی و کمبود و افزایش قیمتهای جهانی مواد غذایی و کمبود آنها در کشورهای وابسته به این واردات شده است.
تخریب تولید و صادرات کشاورزی
تشدید مخاصمات نظامی بهشدت بر تولید محصولات کشاورزی در هر دو کشور اوکراین و روسیه که هر دو در زمره بزرگترین صادرکنندگان گندم و دانههای روغنی جهان هستند، تأثیر منفی گذاشته است. تداوم جنگ در اوکراین، کاشت و برداشت غلات و دانههای روغنی را مختل و دسترسی به نهادههایی مانند بذر و سوخت و ماشینآلات کشاورزی را محدود کرده و به زیرساختهای حیاتی ازجمله انبارها، جادهها و تجهیزات آسیبهای جدی وارد نموده است.
در روسیه، درحالیکه تولید بهطور مستقیم از سوی جنگ تحت تأثیر قرار نگرفته است، وضع تحریمهای گسترده و متنوع بر ظرفیتهای صادراتی این کشور تأثیرات عمیقی گذاشته است. کشاورزان روسی نیز به سبب اعمال محدودیتهای تجاری و تحریمهای مالی که انجام معاملات را پیچیدهتر و هزینهها را افزایش میدهد، با چالشهای گوناگونی در دسترسی به بازارهای بینالمللی غلات و دانههای روغنی روبهرو هستند.
کاهش تولید و پیامدهای آن بر بازارهای غذایی جهانی و قیمتها
کاهش تولید و صادرات غلات از اوکراین و روسیه ناشی از تداوم درگیریهای گسترده نظامی در زمین و هوا و دریا موجب اعمال فشار بر بازارهای جهانی غذایی و افزایش قیمت محصولاتی مانند گندم و ذرت و دانههای روغنی و روغن خام آفتابگردان و کلزا شده است. این کمبود بهشدت در بازارهای سنتی محصولات مذکور هزینههای تأمین آنها را بالا میبرد و امنیت غذایی جهانی را تشدید میکند. فشارهای تورمی ناشی از افزایش قیمتهای غذایی نیز چالشها و اعتراضات اجتماعی و اقتصادی گسترده در کشورهای فقیرتر را تشدید مینماید.
مخاطرات امنیتی و افزایش نرخ بیمه و بارنامههای دریایی
حملونقل دریایی در اوج تنشهای نظامی در مناطق بحرانی مانند دریای سیاه و حوزههای دریایی پیرامون آن در طول بحران اوکراین، بسیار پرمخاطره و هزینهبر است. خطرات و حوادث دریایی مانند مورد اصابت آتش قرارگرفتن یا برخورد با مینهای دریایی، شرکتهای حملونقل را از فعالیت در این مناطق بازمیدارد. همچنین مخاطراتی مانند تهدید دزدان دریایی یا ضبط غیرقانونی محمولههای کشتیها، در کنار تنشهای ژئوپلیتیک بهطور مستمر بر نوسانات بازار کرایه حمل دریایی در مناطق پیشگفته تأثیر میگذارد. تداوم منازعات و تحریمها و محدودیتهای ناشی از آن همچنین میتواند به اعمال تغییرات ناگهانی در بندرهای بارگیری و انتخاب مسیرهای طولانیتر و مطمئنتر و افزایش ریسک و هزینههای حملونقل دریایی و متعاقباً ایجاد اختلال در زنجیره تأمین منظم مواد غذایی منجر شود.
تأثیر سیاستهای تجاری
در پاسخ به بحران مذکور، کشورها و سازمانهای بینالمللی اقدامات متعددی ازجمله اعمال تحریمهای مختلف علیه طرفین درگیریهای مذکور را در سیاستهای اقتصادی و تجاری اجرا کردهاند. این سیاستها بهمنظور کاهش اختلالات ناشی از بحران و پرداختن به پیامدهای اقتصادی و امنیتی گستردهتر اجرا میشود، کشورهای غربی به رهبری ایالاتمتحده و اتحادیه اروپا، مجموعهای از تحریمهای اقتصادی و بازرگانی و بانکی و مالی را علیه روسیه اجرا کردهاند و بخشهای کلیدی اقتصاد روسیه ازجمله حوزههای مالی، انرژی و دفاعی آن را هدف قرار دادهاند و بهمنظور کاهش حجم فعالیتهای اقتصادی، این تحریمها به بنادر خاصی از روسیه نیز گسترش یافته است.
اقدام تنبیهی دیگر، اعمال محدودیتهای صادراتی علیه محصولات کشاورزی تولیدی روسیه به اتحادیه اروپا و آمریکا و سایر همپیمانان آن در اقصی نقاط جهان بوده است. در این میان، روسیه و اوکراین نیز محدودیتهایی را بهمنظور تأمین و تضمین امنیت غذایی خود اعمال کردهاند.
بررسی منابع جایگزین غلات و دانههای خوراکی در مناطق دیگر
تداوم و تشدید منازعات جنگی میان اوکراین و روسیه و تأثیرات عمیق و منفی آن در زنجیرههای تأمین مواد غذایی جهانی، کنشگران آن را به دنبال یافتن منابع جایگزین برای غذا و دانههای خوراکی سوق داده است. کشورهایی که بهطور سنتی به واردات از اوکراین و روسیه وابسته بودهاند، به مناطق دیگر برای پر کردن این خلأ روی آوردهاند.
به این ترتیب، کشورهای شمال و جنوب آمریکا با بخشهای کشاورزی وسیع خود، آماده افزایش صادرات گندم، ذرت و سویا هستند و کشورهایی مانند هند و استرالیا نیز قابلیت افزایش تولید و صادرات مواد اصلی را دارند، البته این مسائل به شرایط آبوهوایی و تقاضای داخلی نیز بستگی دارد.
مناطقی مانند آفریقا و جنوب شرق آسیا نیز دارای استعداد و قابلیت تولید محصولات کشاورزی هستند و در صورت سرمایهگذاری در زیرساختهای لازم و توسعه فناوریهای نوین، این کشورها میتوانند به قطبهای جدید برای افزایش تولید غلات و دانههای روغنی و صادرات آنها به بازار جهانی مطرح شوند. با سرمایهگذاری در این مناطق، جامعه جهانی میتواند ضمن کاهش محدودیتهای فعلی در تأمین مواد غذایی موردنیاز خود، پایداری و انعطافپذیری در سیستم تأمین امنیت غذایی جهانی را ترویج کند.
