گندم یکی از قدیمی‌ترین گیاهانی است که انسان کشت کرده و مورد استفاده قرار داده است. منشأ گندم حوزه مدیترانه و کشور فلسطین و سوریه بوده و از این مکان‌ها به ایران بزرگ قدیم و ترکیه کنونی منتقل شده و سپس در قاره‌های دیگر منتشر شده است. گندم به خانواده پوآسه تعلق دارد و حدود 6000 گونه گندم در جهان وجود دارد. در حال حاضر میلیون‌ها هکتار زمین در جهان زیرکشت گیاهان ترانس ژنیک قرار دارد و گیاهانی مانند سویا، پنبه، برنج و گندم با روش ترانس ژنیک دستکاری شده اند تا محصول آنها افزایش یابد. نگاشته در این شماره برای آگاهی از وضعیت گونه‌های گندم و حفظ ژنوم مرغوب آن با دکتر جعفرآقایی، رئیس مرکز ملی منابع ژنتیکی به گفتگو پرداخته است.
به گفته وی تمام ارقام تجاری کشت شده این محصول در کشور، حاصل روش‌های اصلاح نباتات است و تنها گندم سرداری به صورت مستقیم از توده‌های بومی کشت می‌گردد. از سوی دیگر، تاکنون به هیچ رقم دست‌ورزی شده ژنتیکی گندم و سایر محصولات در ایران اجازه کشت و واردات داده نشده است. در حالی که دستکاری ژنتیکی به عنوان یک ابزار و پتانسیل جدید برای تولید ارقام با خصوصیات ویژه در کشورهای جهان مورد توجه قرار گرفته است و کشورهایی همچون کانادا و آمریکا فعالیت‌هایی را در حوزه دست‌ورزی این کالا انجام می‌دهند.
کدام محصولات گندم ایران مورد اصابت دستکاری ژنتیکی قرار می‌گیرند؟
رئیس مرکز ملی منابع ژنتیکی با اشاره به اینکه 99 درصد تولید محصولات دست‌ورزی شده مربوط به ذرت، سویا، کلزا و پنبه است، گفت: این محصولات به صورت منحصر در کانادا و آمریکا کشت می‌گردد. از سوی دیگر، تولید این 4 محصول به روش دستکاری ژنتیکی تنها برای تحقق دو هدف مقاومت‌زایی به آفات و بیماری‌ها و علف‌کش‌ها موفق بوده است.
وجود ارقام‌های کم خطر برای بیماران سلیاک
وی در خصوص ارقام گندم مخصوص بیماران مبتلا به سلیاک گفت: در حال حاضر، در دنیا ارقام کم‌خطر جهت مصرف این بیماران شناخته شده است؛ اما در ایران مطالعات پایه درباره این ارقام در حال انجام می‌باشد که رقم مناسب برای آن تاکنون در ایران آزاد نشده است.
علت فراموشی ارقام کهن گندم ایران
جعفرآقایی در خصوص فراموشی تولید برخی از ارقام این محصول در کشور مانند کاموت اظهار کرد: کشاورزی به ارقام پر محصول متکی است و کشاورزانی که به صورت تجاری، تولید دارند در مواجهه با ارقام جدید گندم دست به مقایسه توده‌های گندم خود با ارقام جدید زده و در صورت عملکرد بهتر، ارقام جدید را جایگزین می‌نمایند. لذا این فرآیند منجر به فرسایش ژنتیکی این محصول شده و توده‌های بومی را از مزارع به حاشیه سپرده و نابود می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه رقم‌های توده‌های بومی گندم باید در صورت برخورداری از خصوصیات و ارزش ویژه، اصلاح و بهبود گردد، گفت: با اقدامات به زراعی باید این توده‌های این محصول به کشاورزی کشور بازگردانده شود و در صورتی که امکان بازگشت مستقیم آن به بخش کشاورزی نباشد باید بخش غلات، صفت و خصوصیات این توده‌ها را به ارقام جدید منتقل نماید.
رئیس مرکز ملی منابع ژنتیکی ادامه داد: جمع‌آوری ژن‌پلاس گندم ایران از سال 1306 توسط دکتر عدل، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران آغاز گردید و در دهه بیست نیز منابع ژنتیکی گندم از روستاهای کشور جمع‌آوری گردید که حجمی بالغ بر 30 تا 40 هزار نمونه بود که در طول زمان بخشی از این نمونه‌ها از بین رفت. همچنین حدود 9 هزار نمونه‌ای که قبل از انقلاب جهت تحقیقات به خارج از کشور منتقل شده بود، در دهه 90 به کشور بازگشته است.
نگهداری 18 هزار نمونه گندم در بانک ژن
وی با بیان اینکه در حال حاضر، حدود 18 هزار نمونه گندم در بانک ژن نگهداری می‌شود، گفت: این نمونه‌ها در موسسه اصلاح بذر جهت اقدامات به‌زراعی و بانک ژن گیاهی ملی ایران نگهداری می شود و در حال حاضر، یکی از بزرگترین و معتبرترین کلکسیون‌های گندم دنیا در اختیار ایران است.
