کشت گندم و چالش های آن از زبان پروفسور کردوانی

پروفسور پرویز کردوانی، سال 1308 در گرمسار به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات متوسطه عازم آلمان شد و مراتب تحصیلی خود را تا دکترای رشته عمران کویر ادامه داد.

پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۷ به گروه آموزشی جغرافیای دانشگاه تهران وارد شد و مطالعه میدانی خود بر روی مناطق کویری ایران را با جدیت فراوان دنبال کرد. پرفسور کردوانی در مصاحبه‌های تلویزیونی و مطبوعاتی خود نظرات جنجالی و بحث‌برانگیز زیادی مطرح نموده‌ است.

در این شماره خبرنگار نگاشته گفتگوی دلنشینی در رابطه با تاریخچه گندم از بذر تا مرحله برداشت آن با ایشان داشته است که خواندن آن را به شما توصیه می کنیم.

در سراسر ایران کشت گندم با تنوع داشت و برداشت زیادی وجودی دارد

پرفسور کردوانی ابتدا در مورد تاریخچه گندم و نان بیان داشت: در گذشته و در برخی مناطق نان وجود نداشت و مردم هر محصولی که بیشتر در منطقه محل سکونت خود کشت می شد را به عنوان قوت غالب انتخاب می کردند.

در برخی شهرهای شمالی مانند گیلان سیب زمینی مصرف زیادی داشت و در مناطق جنوبی دشت کویر مانند خور و دشت جندق به دلیل شور بودن خاک، کاشت گندم امکان پذیر نبود و کشت جو و نان حاصل از آرد هسته خرما بسیار رایج بود.

در مناطق پایین تر و در جنوب شرق کرمان و منطقه ریگان مصرف خرما بسیار متداول بود. اما در حال حاضر به دلیل گران شدن برنج و در دسترس بودن گندم، نان به عنوان اصلی ترین غذا در کل کشور محسوب می شود.

کشت گندم را از لحاظ منطقه کشت مورد بررسی قرار می گیرد

وی در ادامه کشت گندم را از لحاظ منطقه کشت مورد بررسی قرار داد و گفت: پس از اینکه کشت گندم به سرعت در کشور رواج پیدا کرد مناطق زیادی از شمالی ترین نقطه کشور تا جنوبی ترین آن یعنی آستارا تا چابهار به کشت گندم اختصاص یافت.

از سوی دیگر کشور ما در منطقه کوهستانی_دشتی قرار گرفته است. تنوع آب هوایی و همسطح نبودن زمین در تمام نقاط سبب شده است در مناطق گرمسیر برداشت از فروردین ماه آغاز شود اما در مناطق سردسیر و ارتفاعات کشت گندم از شهریور ماه آغاز گردد بدین علت که قبل از آغاز پاییز باید گندم قد کشیده باشد تا بتواند سرمای بیشتر را تاب بیاورد. در سراسر ایران کشت گندم با تنوع داشت و برداشت زیادی وجودی دارد که این مسئله در نوع خود بی نظیر است.

چرا کشاورزان در کشور اصرار به کشت گندم دیم دارند؟

پرفسور کردوانی در پاسخ به سوال فوق گفت: در سال های گذشته در برخی مناطق کشت گندم دیم با از بین بردن جنگل و مراتع و در شیب های تند انجام می شد که باعث فرسایش خاک شده و خاک حاصلخیزی خود را از دست می داد.

در صورتی که مناطق کشت گندم دیم باید دارای ویژگی های خاصی باشد که شامل: بارندگی حداقل 250 میلی متر در سال (به دلیل کوتاه نشدن ساقه گندم و بازده بیشتر)، و شیب صفر تا 12 درجه ای زمین (جلوگیری از فرسایش خاک) و عمق حداقل 10 سانتی متری خاک است.

وی ادامه داد: با این وجود کشاورزان بنا به دلایلی اصرار به کاشت گندم دیم در مناطقی که نباید کشت انجام شود دارند. طبق قانون چنانچه زمین دیم 5 سال مورد کشت قرار نگیرد زمین به منابع طبیعی تحویل و از مالکیت کشاورز خارج می شود و کشاورزان برای حفظ زمین خود به کشت گندم دیم می پردازند.

اصرار به کشت برای پیوستن زمین به مناطق شهری و یا پیشه خانوادگی از دیگر دلایلی است که برخی کشاورزان را وادار به کاشت گندم دیم می کند.

برای جلوگیری از سن زدگی گندم چه باید کرد؟

سن زدگی یکی از بزرگترین آفت هایی است که می تواند گندم را از بین ببرد. گرم شدن کره زمین، کاهش میزان بارندگی برف و باران، کشت نابجا در بسیاری مناطق در شیب تند و جنس نامناسب زمین خطر میزان سن زدگی در مزارع را به مراتب افزایش می دهد.

در سال 1320 مزارع موجود دربرخی مناطق ایران با سن زدگی شدیدی رو به رو شد و تمامی محصولات گندم را نابود کرد پس از آن سموم آفت کش وارد بازار شدند. گرچه آفت گندم می تواند آسیب های زیادی به گندم و کشاورز وارد کند اما بذر نیز دارای امراض بسیاری است.

سیاهک از جمله امراضی است که می تواند در بذر گندم وجود داشته باشد. بنابراین باید به این نکته نیز توجه داشت که وزارت جهاد کشاورزی باید بذر  سم پاشی شده را در اختیار کشاورزان قرار دهد.

وی ادامه داد: فرآیند تبدیل بذر به گندم در بسیاری مناطق طی 9 ماه صورت می گیرد. بهترین زمان برای بذر پاشی در بسیاری مناطق مهرماه است. گندمی که در آبان ماه کاشته می شود، دارای کیفیت متوسط است. گندمی که در آذر ماه کشت می شود، کیفیت پایینی دارد با توجه به اینکه قد نمی کشد، صرفه اقتصادی نداشته و بهتر است کاشته نشود.

آیا شرایط زمین در ایران مناسب کشت گندم است؟

پرفسور کردوانی مهمترین مسئله در کاشت گندم را، شرایط زمین عنوان کرد و گفت: به جهت سنبله شدن گندم (گندمی که دارای قد یک وجب باشد سنبله نامیده می شود) مسئله ذخیره سازی رطوبت در زمین بسیار حائز اهمیت است.

در این راستا زمین یک سال کشت و یکسال استراحت داده می شود ( آیش زمین) و در پاییز سالی که آیش صورت می گیرد زمین با گاوآهن قلمی، شخم زده می شود تا در اثر بارندگی های سالانه نفوذ آب در زمین با حداکثر مقدار ممکن انجام شود. در همین فصل باید کلش و کود را هم پس از شخم زنی در زمین دفن کنیم.

انجام این امر به این علت است که باکتری ها از کود تغذیه کرده و باعث پوسیدگی کلش در زمین شوند. پوسیده شدن کلش از فرسایش خاک جلوگیری می شود و مواد غذایی نیز آزاد می شود.

در مرحله بعدی و در فصل بهار باید سعی کنیم رطوبتی که در زمین ذخیره شده است حفظ کنیم که انجام این کار با از بین بردن گیاهان در اثر شخم زدن با گاوآهن پنجه غازی و برای منافذ باز خاک  و بستن آنها و محبوس شدن آب در زمین انجام می شود.

عمق شخم درکشت گندم آبی نیز اهمیت بسیار زیادی دارد

عمق شخم درکشت گندم آبی نیز اهمیت بسیار زیادی دارد و عدم توجه به آن باعث کاهش کیفیت و یا از بین رفتن گندم می شود. چرا که ریشه گندم تنها 10 سانتی متر در عمق خاک نفوذ می کند و شخم زدن عمیق تر خاک ( به ویژه با برخی تراکتورهای بزرگ وارداتی) سبب می شود در هنگام آبیاری آب به عمق بیشتر خاک نفوذ کند و از ریشه گندم عبور کند.

انجام این کار سبب هدررفتن آب و کود در خاک می شود لذا برای آبیاری مورد نیاز (در کشت آبی) باید این موضوع رعایت شود. بنابراین در مناطقی که دارای خاک مطلوب است یکبار دیسک زدن خاک (زیر و رو کردن خاک) همراه با توجه به نوع خاک و شیب زمین کافیست.

عدم رعایت موارد فوق باعث می شود که در هنگام آبیاری آب به خاک نفوذ کرده و باید آب بیشتری برای آبیاری استفاده کرد. لذا کشت گندم به حجم زیادی آب نیاز ندارد بلکه مسئله مهم تر نحوه آماده سازی زمین برای حفظ آب است.

از مشکلاتی که در اثر شخم زدن عمیق خاک به وجود می آید این است که در فصل سرد سال، در اثر سرما آبی که در منافذ زمین جمع شده یخ می زند و سبب شکاف در زمین می شود همین امر موجب می شود ریشه گیاه سرماخورده و گندم دچار سرمازدگی شود.

انتخاب بذر یا نحوه شخم زدن زمین، کدامیک؟

عمل آوری گندم مرغوب ارتباط مستقیمی باکیفیت بذر و بهره گیری از بذر اصلاح شده دارد. چنانچه بذر گندم به مقدار شوری آب و خاک مقاوم باشد و نیاز به آب زیادی نداشته باشد می تواند 12 تن در هکتار گندم تولید کند اما چنانچه از بذر خوبی استفاده نشود.

اگر تمامی اقدامات دیگر به درستی انجام شود نیز بی فایده خواهد بود و گندم مرغوبی نخواهیم داشت. از طرفی استفاده از بذر اصلاح شده در زمین های مملو از علف هرز تمامی خصوصیات آن را در سال اول از بین می برند.

چنانچه بهترین بذر توسط بهترین کشاورز با استفاده از بهترین تراکتور و آب انجام شود اما زمان شخم زدن زمین مناسب نباشد کیفیت مورد نظر حاصل نخواهد شد چراکه میزان رطوبت خاک یکی از مهمترین عواملی است که در هنگام شخم زدن زمین باید مورد توجه قرار گیرد.

شخم زدن زودتر از موعد زمین به دلیل رطوبت زیاد زمین، ساختمان خاک را خراب می کند و اگر شخم زدن دیرتر صورت بگیرد به دلیل خشک بودن زمین باعث بلند شدن کلوخ شده و کشاورز برای حل آن مجبور می شود زمین را دو دیسکه یا سه دیسکه کند که کلوخ را خرد کند همین امر موجب تبدیل شدن خاک به خمیر و خراب شدن ساختمان خاک می شود.

عمق ساختمان خاک مناسب کشت گندم نخواهد بود. امروزه زمان مناسب شخم زدن به دلیل کمبود تراکتور به درستی رعایت نمی شود و شخم زنی در برخی اوقات زودتر و یا دیرتر از موعد انجام می شود. در همین راستا باید تعاونی های ماشین آلات در هر منطقه به مقدار لازم باشند تا شخم زدن به موقع انجام شود.

باورهای غلط در مصرف زیاد آب توسط کشاورزان را فراموش کنید

تصوری در جامعه و حتی در میان برخی کارشناسان وجود دارد که خودکفایی گندم را به قیمت از بین رفتن منابع آب می‌دانند، و نادرست است. شرایط فیزیولوژیکی گندم به گونه‌یی است که نیاز زیادی به آب ندارد و در بسیاری از مناطق کشت گندم نیز ‌فصل کشت همزمان با ریزش‌های جوی است و بخش قابل توجهی از نیاز آبی گندم از این طریق رفع می‌شود. (کشت دیم)

وی افزود: طبق برنامه وزارت نیرو، آب برخی استان ها مانند اصفهان در برخی سال ها به بخش کشاورزی تعلق نمی گیرد در این طرح کشاورز بابت کشتی که انجام نمی دهد مبلغی را از دولت دریافت می کند.(طرح نکاشت) در برخی موارد نیز آب در دو نوبت به مزارع داده می شود

اما اغلب به این دلیل که آب دیر می رسد و به جای مهرماه بهمن ماه تحویل کشاورز می شود و نوبت بعدی نیز در بهار است، آب کافی به گندم نرسیده و گندم حاصله از تولید و کیفیت خوبی برخوردار نیست چراکه در بسیاری از مناطق گندم برای کشت حداقل به 7 مرحله آبیاری نیاز دارد.

کشاورز باید بدون اتلاف وقت محصول را برداشت کند

از زمانیکه گندم آماده برداشت می شود، کشاورز باید بدون اتلاف وقت محصول را برداشت کند. زیرا پس از آن گندم اصطلاحا “کله” می کند بدین معنا که غلاف آن خشک شده و می ریزد و گندم باز شده به زمین می افتد، لذا مقداری از غلاف هایی که توسط کمباین برداشت می شود، خالیست.

برداشت توسط کمباین نیز بسیار مورد اهمیت قرار دارد و نباید توسط کمباین های فرسوده انجام شود. 30 تا 40 درصد محصول به وسیله کمباین های فرسوده باعث شکسته شدن و هدر رفت گندم می شود.

بذر های شکسته شده ممکن است برای تهیه آرد مشکلی ایجاد نکند اما برای کاشت به عنوان بذر مناسب نیست. از آنجا که تفکیک گندم شکسته و سالم انجام نمی شود، حدود 30 درصد از گندمی که سال آینده در اختیار کشاورز برای کاشت قرار می گیرد سبز نخواهد شد.

همچنین پس از برداشت محصول توسط کمباین فرسوده، کشاورز مجبور خواهد بود زمین را به عنوان مرتع به دامداران اجاره بدهد. تمامی گندمی که روی زمین ریخته شده است ممکن است توسط دام نیز مصرف نشود چرا که وقتی زمین خشک می شود برخی از گندم ها در درز شکاف خاک قرار می گیرد که در دسترس دام نیست همین امر منجر به بهتر سبز شدن گندم خواهد شد.

برخی کشاورزان پس از چرای کلش توسط دام زمین را آبیاری می کنند سبز گندم در این زمین کلش بهتر از سبز گندم کاشته شده جدید می شود که به عنوان قصیل اجاره می دهند یا خود استفاده می کنند.

خرید و کشت گندم تضمینی به صورت نسیه چاره ساز نیست!

پس از اینکه کشاورز با مشکلات فراوان موفق به برداشت نهایی محصول خود می شود نوبت آن است که بتواند با عرضه آن به بازار نتیجه ماه ها تلاش و زحمت خود را دریافت کند. دولت در طرح خرید تضمینی گندم اعلام کرده که محصول کشاورز را می خرد اما در سال جاری دولت یک ماه و نیم پس از دریافت گندم، تنها نیمی از بهای آن را به کشاورزان پرداخت نمود.

تسویه مابقی آن نیز چند ماه بعد و در پاییز صورت گرفت. این در حالیست که کشاورز باید قبل از پاییز تمامی مبلغ خود را دریافت کرده باشد تا با احتساب هزینه و درآمد خود نسبت به خرید بذر و کود برای سال زراعی جدید اقدام کند و بهترین زمان برای کاشت نیز را از دست ندهد.

نگاشته؛

به نظر می رسد روش کشت گندم در کشور و چالش هایی که به دلیل عدم کشاورزی علمی با آن مواجه ایم بیش از هر مشکلی همچون خشکسالی و بی آبی، گریبانگیر بخش کشاورزی در کشور است. روش‌های نادرست آبیاری مزارع و زمان بندی نامناسب می تواند به بحران آب دامن بزند. هر هکتار زمین پنج هزار متر مکعب آب نیاز دارد، حال آنکه در شرایط فعلی شاهد هستیم که در برخی مزارع کشاورزی، برای هر هکتار زمین 10 مترمکعب آب مصرف می‌شود.

اینکه مقابل کشت گندم ایستادگی کنیم راه‌حل جلوگیری از هدر رفت آب نیست، بلکه برای جلوگیری از بحران آب باید کشاورزان را آموزش داد تا ارزش آب را بدانند و شیوه غلطی را در استفاده از منابع آب پیش گرفتند را اصلاح کنند.

لزوم نگاهی کارشناسانه و مدیریتی به بخش کشاورزی

به واقع نگاهی کارشناسانه و مدیریتی به بخش کشاورزی، بهره گیری از کارشناسان خبره حوزه کشاورزی، مکانیزه کردن زمین های کشت گندم در ابعاد بزرگ، اصلاح روشهای آبیاری، انتخاب مناسب محصول جهت کشت، آموزش کشاورزان و ترغیب آنها به کشت محصول با کیفیت، حمایت از این قشر زحمت کش در تولید محصول و اختصاص بودجه هایی جهت تامین تجهیزات کاشت و برداشت همچون کمباین و تجهیزات آبیاری، همگی از عواملی است که موضوع کشت گندم را با تحولی بزرگ در کمیت و کیفیت مواجه می کند.

امروز بحث خودکفایی تولید گندم از یک سو و بحث چالش کیفیت گندم از سوی دیگر دو گروه موافقین واردات گندم و منتقدین واردات گندم را رودروری هم قرار داده است. در این میان توجه به  نظر اندیشمندانی چون کردوانی خالی از لطف نیست چرا که او نیز حمایت از کشاورزان داخل برای مهندسی کشت گندم را راهکاری موثر عنوان می کند.

کردوانی معتقد است؛ با وجود کم آبی ایران، در صورت مهندسی زمین های کشاورزی، کشور ما آب کافی برای کشت گندم مصرفی خود را خواهد داشت.