تحلیلی بر جایگاه تجارتی ایران و وضعیت غلات آن

تحلیلی بر جایگاه تجارتی ایران و وضعیت غلات آن

در پنل تجارت غلات از روز اول سومین کنفرانس بین المللی غلات و دانه های روغنی، کاوه زرگران، رئیس انجمن غلات ایران سخنرانی خود را با بیان اینکه حدود ۸۰ شرکت خارجی در این کنفرانس حضور به هم رسانده‌اند، آغاز کرد که در ادامه می خوانید؛

 

وی ابتدا به موقعیت جغرافیایی و تجارتی ایران و بنادر آن پرداخت و گفت: ایران دارای یک میلیون و 648 هزار کیلومتر مربع مساحت و ۸۵ میلیون جمعیت است. ایران از لحاظ وسعت دومین اقتصاد خاورمیانه به شمار می‌رود و درآمد کشور بر پایه نفت است. ‌همچنین ایران در موقعیتی قرار گرفته‌ است که از شمال خط رابط میان کشورهای اروپای شرقی و روسیه و از جنوب خط رابط با آسیای دور است.

اتصال بنادر ایران به راه آهن و خط ارتباطی با کشورهای شمال و جنوب ایران

دو بندر اصلی مهم در جنوب (بندر عباس و بندر امام خمینی) و دو بندر مهم در شمال (بندر انزلی و بندر امیرآباد) به خط راه آهن کشور متصل هستند. علاوه بر این شرکت راه‌آهن ایران دو پروژه بسیار مهم در دست اجرا دارد؛ یکی اتصال بندر چابهار به شبکه ریلی کشور است و دیگری اتصال بندر انزلی به خط راه‌آهن شهر آستارا است که با تکمیل این اقدامات و راه‌اندازی این شبکه راه‌آهن، به‌سادگی می‌توان کالاها را از روسیه جابه‌جا کرد.

وی تصریح کرد: تقریباً ۷۰ درصد تولید غلات ما، گندم جو و برنج است. سطح زیر کشت گندم کشور 6/8 میلیون تن است که ۳.۶ میلیون تن آن از طریق آبیاری و کشت آبی و ۵ میلیون تن آن کشت دیم است. در واقع کشور ما ۵ میلیون تن اراضی دیم دارد و میزان برداشت محصول هرساله با میزان بارندگی و وضعیت آب‌وهوا ارتباط مستقیمی دارد. میزان برداشت در کشور سینوسی است و این موضوع اثر متقابل در واردات دارد و موجب می‌شود طی برخی سال‌ها حجم بزرگی واردات در بازار داشته باشیم و در سال‌هایی دیگر دولت اجازه واردات ندهد.

بررسی تولید و واردات غلات از سال 2013 تا 2023

طی 10 سال اخیر میزان تولید و واردات غلات شامل گندم، جو، برنج و ذرت بررسی شده است. آخرین سال میزان واردات ما ۱۶ میلیون تن و میزان تولید حدود ۲۰ میلیون تن بوده است. تقریباً به‌طورکلی حدود ۳۲ میلیون تن مصرف غلات در ایران وجود دارد که با احتساب ذخایر، یک تا دو میلیون نیز ممکن است مازاد تولید داشته باشیم. بنابراین بخشی از مصرف از تولید داخلی غلات و بخشی از طریق واردات تأمین می‌شود.

سال ۲۰۱۱ حجم واردات گندم ما بسیار کم بوده است و بیشترین حجم واردات به ذرت اختصاص دارد. سال ۲۰۱۶ با رشد ذرت و گندم مواجه شدیم و سایر غلات کاهش داشتند. سال ۲۰۱۳ حدود ۳۴ درصد از ۱۶ میلیون تن واردات غلات را گندم و ۴۸ درصد را ذرت تشکیل می‌دهد.

طبق نقشه کشت گندم، استان‌‌های خوزستان، گلستان، کردستان، هر سه استان خراسان و البته فارس جزء استان‌های مهم گندم‌خیز هستند و بخش عمده‌ای از گندم مناطق مختلف کشور را تأمین می‌کنند. ۵۶ درصد اراضی قابل‌کشت کشور هرساله زیر کشت گندم است. عموماً بخش اصلی تولید در حوزه غلات، با توجه به سیاست‌های استراتژیک دولت، گندم است.

متوسط واردات غلات کشورمان ۱۳.۸ تا ۱۴ میلیون تن بوده است و  باید حداقل رقم ۱۴ تا ۱۵ میلیون تن را برای واردات گندم در نظر بگیریم.

هرچند بخش خصوصی و بخش دولتی نسبت به آماری که از سوی سازمان جهاد کشاورزی اعلام می‌شود، چندان همسو نیستند اما درهرصورت مرجع آمار ما، سالنامه آماری وزارت جهاد است و اطلاعات بر اساس این مرجع تأیید شده است. آمار واردات را نیز بر اساس گزارش‌های گمرک تهیه کرده‌ایم.

میزان واردات ما در سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ تقریباً ۴.۵ میلیون تن گندم بوده است البته این ارقام، آمار ترخیص رسمی از گمرک است. شاید حدود ۲۰ درصد از این میزان، به دلیل تسویه نشدن با طرف خارجی هنوز ترخیص نشده باشد.

اطلاعات کلی در خصوص خاورمیانه این است که حدود ۴۰ میلیون تن تولید غلات تمام کشورهای خاورمیانه است و حدود ۳۰ میلیون تن نیز واردات دارند. مصرف غلات خاورمیانه حدود ۶۳ میلیون تن است.

وی درخصوص کشت جو گفت: جو، به‌عنوان دومین تولید حوزه زراعی کشور به شمار می‌رود و تقریباً ۱.۴ میلیون هکتار از اراضی کشور به کشت جو اختصاص دارد. در این میان ممکن است نوساناتی نیز وجود داشته باشد. عموماً 5/2 میلیون تن میزان برداشت از این اراضی بوده است.

مصرف جو کشور حدود 5/5 تا ۵.۸ میلیون تن در سال است که 5/2 تا ۳ میلیون تن در کشور تولید می‌شود و به عبارتی ۲.۷ تا ۲.۸ درصد تولید جو در کشور برآورد شده است و بقیه آن، با مدیریت دولت مجوز واردات دارد.

پیش بینی تولید و واردات غلات تا سال 2030

طبق پیش‌بینی USA میزان واردات ایران تا 2030 در حوزه جو به ۶ میلیون تن و در حوزه گندم به ۱۲ میلیون تن می‌رسد.

در خصوص جو، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده بازار، عربستان است که همیشه تأثیر مستقیمی در این بازار دارد و USA ‌پیش بینی می‌کند میزان تولید جهانی در ۲۰۳۰ افزایش خواهد داشت.

در خصوص گندم نیز ‏ USA افزایش تولید را پیش‌بینی کرده است. پیش‌بینی جالب این است که بازار حوزه دریای سیاه و روسیه و اوکراین که در حال حاضر درگیر جنگ هستند، در ۲۰۳۰ عمده صادرات غلات دنیا را بر عهده خواهند داشت و نسبت به حال حاضر افزایش بیشتری دارد و احتمالاً بخش بزرگی از بازار استرالیا را تصاحب خواهند کرد.

طبق پیش‌بینی‌ها افزایش ۲۰ تا ۲۵ درصدی میزان تولید ذرت را تا سال ۲۰۳۰ شاهد خواهیم بود.

رکورد واردات غلات ایران در سال های اخیر

پرمصرف‌ترین کالای وارداتی کشور، ذرت است. به دلیل پرمصرف بودن آب زراعی این کشت، سیاست‌های دولت بر این بوده است که ذرت همواره کمترین برداشت را داشته باشد. سال ۱۴۰۱، به میزان یک میلیون و 400 هزار تن تولید و ۸ میلیون تن واردات ذرت داشتیم. سال ۱۴۰۰ بیش از ۹ میلیون تن واردات ذرت داشتیم. در واقع سال‌های اخیر در حوزه واردات غلات رکورد بالایی ثبت شده؛ واردات غلات به عدد ۱۰ میلیون تن نیز رسیده است. در این میان، انتقادهایی در خصوص نرخ ارز وجود داشت که سازنده و بجا بوده اند؛ چراکه پس از تبدیل ارز ۴۲۰۰ به ارز ۲۸ هزارتومانی این ۱۰ میلیون تن به ۸ میلیون رسیده است.

در خصوص کشت دانه‌های روغنی که از طرح‌های بزرگ کشور است، تلاش‌هایی صورت گرفته تا سرمایه‌گذاری به جایگاهی برسد که ضریب خوداتکایی کشور را افزایش دهد. در خصوص دانه‌های روغنی وابستگی کامل داریم. کل واردات ما در سال گذشته ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار تن بوده است. با احتساب مصرف کنجاله سویا در ایران 5/3 تا 5/4 میلیون تن، این رقم در سال متغیر است. می‌توانیم ۶۰ درصد آن را از طریق روغن‌کشی دانه‌ها در کارخانه‌های داخل تأمین کنیم و بقیه آن از طریق واردات تأمین می‌شود.

اگر از این آمار به دلیل مشکلات تأمین کالا و نهاده‌های دامی صرف‌نظر کنیم؛ حدود ۲ تا ۲.۵ میلیون تن واردات کنجاله سویا داریم و با ۲ میلیون تن تولید داخل، درمجموع ۳.۸ تا ۴ میلیون تن کنجاله سویا کشور به مصرف می‌رسد.

انواع روغن

واردات روغن در سال ۱۴۰۰ حدود ۲ میلیون تن و سال ۱۴۰۱ حدود یک و نیم میلیون بوده است. این رقم پس از آزادسازی با توجه به این‌که پیش‌بینی می‌شد برخی محصولات تولیدی داخلی کشور قاچاق معکوس صورت می‌گیرد و بطری‌های تصفیه‌شده روغن از مناطق مرزی کشور خارج می‌شود، نشان داد که گمانه‌زنی‌ها درست بوده است و آمار واردات، آن را تأیید می‌کند.

حدود ۵۰۰ هزار تن روغن پالم، ۶۵۰ هزار تن روغن آفتابگردان و ۲۵۰ هزار تن واردات روغن سویا وارد کرده‌ایم. البته در خصوص روغن سویا این آمار، مصرف داخل را تأمین نمی‌کند و باید حدود ۴۵۰ هزار تن روغن سویای تولید داخل داشته باشیم که از آن دو و نیم میلیون تن دانه استحصال می‌شود.

هواشناسی

در خصوص هواشناسی نیز وضعیت بارش و آب‌وهوای کشورمان طی دو ماه گذشته با ضریب ۷۰ درصدی نشان می‌دهد بیش از ۵۰ درصد اراضی کشور در معرض خشک‌سالی بسیار شدید قرار دارد. از کل نقشه ایران فقط ۳ درصد آن دچار خشک‌سالی نیست. میزان کشت دیم ۵ میلیون هکتار اراضی ما به وضعیت بارشی و آب‌وهوا بستگی دارد و با توجه به این‌که یک سال آینده شرایط بارشی کشور وضعیت مناسبی ندارد، شاید نتوانیم روی ۵ میلیون هکتار کشت دیم خود حساب کنیم. در نمودار هواشناسی، تعداد بسیاری از استان‌هایی که میزان بارش آن‌ها کمتر بود، زیر خط منحنی متوسط بلندمدت بارش قرار دارند و تنها چند استان معدود است که بارش آن‌ها خوب بوده است؛ بنابراین صرف‌نظر از گندم که به دلایل استراتژیک سعی در خودکفایی داریم، در بقیه غلات و حتی حبوبات قطعاً باید نیاز داخل را از طریق واردات تأمین کنیم.