آسیاب آبی یا طاحونه «اشکذر» تنها آسیاب آبی جهان در دل کویر است که در در حاشیه غربی کویر یزد و در ضلع جنوب شرقی در ۲۰ کیلومتری شهر یزد در امتداد مسیر جاده اصلی رستاق که اشکذر را به بندر آباد و روستاهای مجاور متصل میکند، واقع شده است که آب مورد نیاز آن به وسیله قنات و آب جاری شده تامین میشود.
کاوش تاریخچه عصر آبادانی «اشکذر» حاکی از انحصار قدرت این آسیاب در منطقه یزد بوده است که ساعتی 35 من شاه، آرد از زیر سنگهای پر قدرت آن به دست میآمده است.
این آسیاب که شاهکار هنری به جا مانده از دوره صفویه و معماری سنتی ایرانی میباشد، در عمق 7 متری زمین قرار دارد و به صورت سازه آجری هشت ضلعی با یک سقف گنبدی و نورگیرهای فراوان، مزین به نقوش زیبای هندسی در اطراف دیارهها، مقرنسکاریهای فضای اصلی، آجر کاری ظریف در محوطه اصلی و صحن آسیاب میباشد.
مهندسی ساختار این سازه آبی بیانگر قسمتهای مختلف این آسیاب از جمله «تنوره» است که به صورت یک مخروط وارونه طراحی و آب ذخیره شده درون خود را، از طریق یک سوراخ کوچک به داخل توربین هدایت میکرده است.
این آب وارده، توربین را از طریق میله و پس از آن سنگ آسیاب را به حرکت در میآورده است که پس از این فرآیند گندمها آسیاب و تبدیل به آرد میشدند.
از دیگر بخشهای آسیاب میتوان به سنگهای زیرین و زبربین آسیاب اشاره کرد که سنگ زیرین آن بسیار مقاومتر است. همچنین آجر تنها مصالح ساختمانی این سازه آبی است که در کنار اختلاف دمای داخل آسیاب اشکذر با فضای گرم بیرون آن فضای دلنشینی را برای این آسیاب ایجاد کرده است.
آسیاب آبی اشکذر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید
آسیاب آبی اشکذر بهعنوان یکی از بزرگترین آسیابهای ایران در سال 1377 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است که متاسفانه به علت خشک شدن قنات همتآباد از کار افتاد و به حالت متروکه درآمد. تا اینکه در سال 1393 اداره میراث فرهنگی اشکذر با اختصاص 270 میلیون ریال اقدام به بازسازی این آسیاب برای شروع مجدد آن کرد.
گذری کوتاه بر میراث ملی ایران در تمام برهههای تاریخ یادآور بیمهری و بیاعتنایی مسئولان و مردم نسبت به این سرمایههای ملی است که حکایت نوشدارو بعد مرگ سهراب را در ذهن تداعی میکند و زمانی به داد این آثار ملی میرسیم که فاصلهای کوتاه با تخریب کامل دارند. در حالی که نباید علاج واقعه بعد از وقوع آن صورت بگیرد.
