پایان تاریخ یک تمدن چند هزارساله/ برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی کابوسی بی‌انتها

چند سالی است که آب، این مایه حیات به موضوعی پرمناقشه در سطح ملی و بین‌المللی برای کشورها بدل شده و موضوع مدیریت آن در محدوده مرزهای کشورمان موردتوجه قرار گرفته است. اما اوضاع آب در ایران چقدر بحرانی است؟! صنعت کشاورزی با منابع آبی کشور چه کرده است؟ آیا تمدن چندین هزارساله ایران به دلیل کمبود منابع آبی با خطر نابودی روبه‌رو است؟

نگاشته در این شماره میزبان دکتر ارشدی، کارشناس اندیشکده تدبیر آب شده است تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

به گفته ارشدی، در حال حاضر ایران از منظر هیدرولوژی و میزان منابع آبی در وضعیت خوبی قرار ندارد و ما با بحراني تمدني روبرو هستيم. طبق آخرین آماربرداري سراسری سوم منتشر شده توسط وزارت نيرو در سال 1402، ایران فقط 92 میلیارد مترمکعب منابع آبی تجدیدپذیر دارد؛ درحالی‌که در دهه‌های گذشته این منابع 120 میلیارد مترمکعب بوده است.

وی با اشاره به تغییر اقلیم و میزان مصرف آب، گفت: چشمه‌ها و دریاچه‌ها خشک شده‌اند و این خشکی سبب شده تا ریزاقلیم‌ها و چرخه‌های کوچک آبي به هم بخورد و منابع آبی از بین برود.

وابستگی 66 درصدی ایران به برداشت آب‌های زیرزمینی!

کارشناس اندیشکده تدبیر آب با بیان این‌که میزان اتکای ما برای تأمین منابع آب به‌مرور بيشتر به سمت آب‌های زیرزمینی سوق یافته است، گفت: در 4 دهه گذشته، حدود 40 درصد از مصارف کشور از طریق آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شد؛ اما طبق آخرین آمار در حال حاضر حدود 66 درصد به منابع آب‌های زیرزمینی وابسته هستیم و متأسفانه به‌رغم تمام سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته در حوزه آب‌های سطحی و سدسازی‌ها، فقط 34 درصد از نیاز کشور از طریق آب‌های سطحی تأمین می‌شود.

409 دشت کشور ممنوعه شد!

ارشدی خاطرنشان کرد: برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث شده تا از 609 دشت کشور، 409 مورد آن ممنوعه اعلام شود و دیگر نتوان آب زیرزمینی از آن‌ها برداشت کرد.

وی در ادامه با اشاره به این‌که ایران در خطه‌ای واقع شده که ازنظر هیدرولوژی، شرایط خوبی ندارد و هرچند سال یک‌بار خشکسالی را تجربه می‌کند، گفت: در گذشته با وقوع هر خشکسالی، با استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی می‌توانستیم تمدن را تا پایان خشکسالی حفظ کنیم و استمرار تمدن با آب‌های زیرزمینی بوده است؛ اما اکنون شاهد هستیم که تمدن چند هزارساله ایران روزبه‌روز به آب‌های زیرزمینی وابسته‌تر می‌شود، منابعی که در حال تخریب است و امکان بازیابی آن وجود ندارد.

تخریب منابع تغذیه آب‌های زیرزمینی با گسترش شهرنشینی

ارشدی ادامه داد: در گذشته در ایران، روستانشینی بر شهرنشینی غلبه داشت؛ به‌گونه‌ای که تا دهه چهل، 70 درصد جمعیت کشور روستانشین بودند و 30 درصد آن شهری بودند؛ اما امروزه 75 درصد جمعیت کشور شهری و 25 درصد روستایی هستند. بنابراین همین افزایش شهرنشینی منجر به دستکاری در طبیعت و ساختار کاربري زمين شده است. برای مثال کوه‌ها و دره‌ها محل تغذیه آب‌های زیرزمینی هستند، اما امروزه پس از چند دهه ساخت‌وسازهای صورت‌گرفته و پیشروی به سمت کوه، اين محل‌هاي تغذيه تخريب و فرايند تغذیه آب‌های زیرزمینی دچار اختلال شده است.

کارشناس اندیشکده تدبیر آب در بخش دیگر درباره میزان هدررفت آب در بخش کشاورزی و مقابله با آن گفت: بر اساس آمار، حدود 87 میلیارد مترمکعب آب فقط در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و بیشترین اتکا بخش کشاورزی آب آبي موجود در منابع آب‌ زیرزمینی است؛ به‌گونه‌ای که بر اساس تحقیقات، حدود 90 درصد کشاورزی آبی کشور، متکی به بخش آب زیرزمینی بوده و 71 درصد جمعیت کشور در مناطقی ساکن هستند که جزء دشت‌های ممنوعه است.

وی ادامه داد: طبق آخرین آمار، یک‌میلیون حلقه چاه در کشور وجود دارد که 494 هزار حلقه آن دارای پروانه است و 526 هزار حلقه آن، چاه غیرمجاز است. از سوی دیگر، پروانه‌های صادرشده برای برداشت از آب‌های زیرزمینی حدود 48 میلیارد مترمکعب است؛ درحالی‌که در چند دهه اخیر، بیش از 39 میلیارد مترمکعب توان برداشت نداشتیم و 10 میلیارد مترمکعب بیشتر از اندازه تجدیدپذیر آب‌خانه‌ها پروانه حفر چاه صادر کرده‌ایم که بیشتر آن نیز مربوط به بخش کشاورزی بوده است.

از سوی دیگر در ایران برخلاف سایر کشورها، به جای آن‌که اشتغال در بخش صنعت توسعه پیدا کند، بار اشتغال‌زایی به دوش بخش کشاورزی افتاده است. بر اساس میانگین‌های جهانی، تنها 4 درصد از شاغلين در بخش کشاورزي اشتغال‌ دارند؛ اما در ایران بخش کشاورزی 28 درصد اشتغال‌زایی را بر دوش مي‌کشد. اين يعني ما از بخش کشاورزي علاوه تامين امنيت غذايي، انتظار ايجاد شغل داریم.

سیاستی که تیشه به ریشه کشور زده است!

ارشدی در پایان یادآور شد: متأسفانه سیاست خودکفایی در تولید برخی محصولات استراتژیک، تیشه بر ریشه کشور زده و یکی از مسائلی که موجب بروز وضعیت فعلی منابع آب در ایران شده است، سیاست خودکفایی است؛ درحالی‌که در شرایط تحریم، مواد غذایی و دارو مستثنا از تحریم است و حتی ایران در زمان تحریم‌ها از آمریکا گندم وارد کرده است. لذا این سوداگران هستند که بر طبل توخالی خودکفایی می‌کوبند و این‌چنین صنعت کشاورزی و منابع آبی کشور را به‌سوی نابودی کشانده‌اند.