غلات اوکراین/ در اوج اخبار تنش‌ها و درگیری‌های گسترده و خشونت‌بار ناشی از تهاجم گسترده نیروهای زمینی، هوایی و دریایی روسیه به کشور اوکراین در ۲۴ فوریه سال جاری و به دنبال کمبود دهشتناک و افسار گسیخته مواد غذایی مانند گندم و ذرت و روغن‌های خوراکی در بازارهای جهانی، خبر اعلام آمادگی ترکیه برای فراهم آوردن زمینه حمل و نقل محصولات گندم و ذرت و روغن کشاورزان اوکراینی که در بنادر این کشور در دریای سیاه محبوس شده‌اند، باز چشم‌ها به سوی ترکیه و دولتمردان زیرک و فرصت‌طلب آن و اقدامات ظاهراً انسان دوستانه‌شان معطوف شد.
اوايل خرداد ماه سال جاری روزنامه «ایزوستیا» چاپ روسیه با استناد به اظهارات مقامات دولتی این کشور اعلام کرد که کرملین به ترکیه و اوکراین اجازه داده است تا از بندر راهبردی اودسا که بیش از چندین ماه در محاصره نیروهای نظامی آن کشور قرار داشته و مسکو مانع صادرات میلیون‌ها تن غله و به‌ویژه گندم اوکراین از این بندر به بازارهای بین‌المللی شده است، گندم صادر نماید.
به همین منظور سرگئی لاوروف، وزیرخارجه روسیه روز ۱۹ خرداد ماه به ترکیه رفت تا طرح مذکور را که به موجب آن، امکان صدور گندم و سایر غلات از کشور جنگ‌زده اوکراین فراهم می‌شود، با مقامات این کشور در میان بگذارد. در صورت تحقق توافق مذکور کشتی‌های حامل غلات اوکراین تا آب‌های تحت کنترل ترکیه از سوی ناوهای جنگی روسی اسکورت خواهد شد. روس‌ها مدعی شدند این تصمیم را در جهت جلوگیری از تأثیر جنگ اوکراین بر افزایش قیمت مواد غذایی در جهان اتخاذ کرده‌اند.
بازار غلات اوکراین دستخوش چه تغییراتی شده
در همین میان، دولت اوکراین و رهبران برخی کشورهای دیگر نیز تلاش می‌کنند راه‌های جایگزین دیگری برای انتقال هزاران تن ذخایر غلات موجود و محبوس در بندر تحت محاصر اودسا پیدا کنند، کشاورزان اوکراینی نیز به دنبال مسیرهای جدید برای بازاریابی محصول باقیمانده در انبارهای خود هستند. با تداوم جنگ، مردم روستاهای نزدیک به خط مقدم در شرق اوکراین با وجود خطر حمله، مزارع گندم را ترک نکرده‌اند و در عین حال در فروش محصولات، با دشواری رو‌به‌رو هستند.
درحالی‌که کشاورزان اوکراینی نمی‌توانند ذخایر گندم موجود از سال گذشته در انبارهای خود را بفروشند، برداشت محصول جدید نیز به‌زودی آغاز خواهد شد. زنجیره لجستیک و ذخیره‌سازی غلات در منطقه شرق اوکراین نیز به دلیل گستردگی جنگ کاملاً تخریب شده است و کشاورزان مناطق گندم‌خیز این کشور، به دلایل امنیتی و از جمله احتمال حملات هوایی نیروهای روسی، در نشان دادن و فروش محصولات موجود در انبارهای خود به افرادی که نمی‌شناسند، مردد هستند.
اوکراین یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غلات در جهان است
اوکراین یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غلات در جهان است. از زمان آغاز تهاجم نظامی روسیه به اوکراین در ماه فوریه سال جاری، قیمت غلات در جهان حدود ۶۰ درصد افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۱ میلادی اوکراین با صادرات ۱۲ درصد گندم و ۱۶ درصد ذرت و بیش از ۱۸ درصد جو و کلزا یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان غلات جهان بود. تداوم التهابات نظامی و گستردگی بیشتر آن در منطقه دریای سیاه و به‌ویژه نبودِ امکان برداشت محصول جدید غلات کشور اوکراین، قطعاً در بازارهای پرالتهاب جهانی که همزمان تحت تأثیر افزایش تقاضای ناشی از پایان دوره کرونا نیز قرار دارد، اثرات منفی بسیاری خواهد داشت .
طرح انتقال غلات اوکراین و ملاحظات آن کشور
براساس طرح روس‌ها، در مرحله اول نیروی دریایی ترکیه مین‌هایی را که اوکراین برای جلوگیری از نزدیک شدن ناوگان روسیه به آب‌های دریای سیاه انداخته‌بود، پاک‌سازی می‌کند. سپس ناوهای ترکیه، کشتی‌های حامل غلات را از بندر اودسا، تا آب‌های آزاد همراهی و از آنها پاسداری می‌کند.
ولادیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین این طرح را «ترفند» روسیه برای خلع سلاح بندر اودسا و اشغال آن دانسته است. دیوید بلینکن، وزیرخارجه آمریکا نیز مخالفت دولت ایالت متحده را با هر طرحی که موافقت اوکراین را به همراه نداشته باشد، ابراز کرده است.
آقای زلنسکی و مقامات آمریکایی و اتحادیه اروپا همچنین روسیه را متهم به سرقت غله اوکراین می‌کنند و با اشاره به این‌که ۲۵ میلیون تن گندم در سیلوهای اوکراین محبوس مانده و امکان صدور آنها به خارج نیست، می‌گویند روس‌ها درحال غارت و انتقال غیرقانونی گندم‌های اوکراین و به دنبال فروش آن در بازارهای جهانی‌اند. وجود کشتی‌های متعدد گندم در بنادر ترکیه در دریای سیاه و اعلام آمادگی برای عرضه و فروش آنها در بازارهای بین المللی و مشوش بودن اخبار مربوط به مبدأ و مشخصات محموله‌های مذکور نیز به امکان پذیرش این شایعات دامن می‌زند.
منازعه روسیه و اوکراین و نقش ترکیه
تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، فقط تجاوزی ساده نیست، بلکه آغاز رودررویی جدید و بی‌سابقه اروپایی‌ها پس از پایان جنگ سرد است. این جنگ مستقیماً به همه کشورهایی که در همسایگی و مجاورت روسیه و اوکراین قرار دارند، مربوط می‌شود. ترکیه از جمله این کشورها است که با هر دو طرف روابطی قوی دارد. البته امپراطوری تزارها و سلطان‌های عثمانی در درازای تاریخ همواره با هم درگیری نظامی متعددی داشته‌اند که نتیجه‌ی آن درگیری‌ها نیز اغلب به نفع امپراتوری تزارها بوده است.
در دوره پس از امپراطوری‌ها به‌خصوص در دوران سخت جنگ سرد که مسکو و آنکارا در اردوگاه‌های مقابل یکدیگر قرارداشتند، روابط آنها بعضاً بسیار سخت و پیچیده نیز بوده است. در دوران معاصر هم دو کشوردر قضایای سوریه و لیبی، به رغم توافق‌های نسبی و ظاهری خود، همچنان از راه‌حل‌هایی متضاد حمایت می‌کنند. در موضوع رقابت در قره‌باغ علیا و درحیاط خلوت ترکیه که موجب حمایت بی چون و چرای آنکارا از جمهوری آذربایجان شده، سیاست روسیه نسبت به باکو کمتر لطف‌آمیز بوده است.
تنها کشوری که اوکراین با آن اختلاف ندارد
در حالی‌که ترکیه در وضعیت ژئوپولیتیکِ به‌شدت قطب‌بندی شده‌ی جهان معاصر، روابط بسیار پیچیده ای با بیشتر همسایگان خود دارد، اوکراین تنها کشوری است که با آن هیچ اختلافی ندارد. بنابراین از نظر ترک‌ها اوکراین جایگاهی ویژه و نقش بسیار ارزشمندی در مناسبات خارجی آن کشور دارد. اما اهمیت اوکراین فقط به دلیل جنبه ژئوپولیتیک آن نیست. اوکراین به عنوان یک غول کشاورزی، بخش قابل توجهی از نیاز ترکیه به گندم و روغن خوراکی آفتابگردان و دانه‌های روغنی را به مناسب‌ترین قمیت نیز تأمین می‌کند.
به این اعتبار هم اوکراین و هم روسیه، هریک به روش خود، برای تأمین حتی محصولی ابتدایی مانند نان، برای ترکیه مهم هستند و ترکیه گندم مورد نیاز خود را از هر دو کشور وارد می‌کند. در ضمن گردشگران اوکراینی و روسی در ردیف ۵ کشور برتری هستند که به طور منظم بیشتر از دیگر توریست‌های بین المللی از ترکیه دیدن می‌کنند. در چنین شرایطی، ترکیه با نوعی بلاتکلیفی و انتخاب بسیار دشوار مواجه است و تلاش برای انتقال و فروش گندم اوکراین شاید کم‌هزینه‌ترین و مؤثرترین راه برای پیشگیری ازمصادره محصولات مذکور توسط نیروهای متجاوز روسی از یک سو و تأمین بخشی از نیازهای بازارهای جهانی گندم و دانه‌های روغنی اوکراین ، از سوی دیگر باشد.
ترکیه؛ صیاد بزرگ شاه‌ماهی از آب‌های گل‌آلود
از ابتدای منازعه مذکور و صرف‌نظر از نتایج جنگ خانمان‌سوز و مخرب ناشی از آن، به نظر می‌رسد رهبران ترکیه هوشمندانه با پرش از موانع متعدد و متنوع موجود، پیدا و پنهان سیاست بی‌طرفی کشور را که حدود دو دهه است درپیش گرفته است، ادامه می‌دهند، با این تفاوت که در بحران جاری اوکراین ، ترک‌ها به منظور تضمین حداکثری منافع ملی خود و صید بیشترین و بزرگ‌ترین ماهی‌های ممکن از دریای متلاطم و گل آلود آن، به جای این‌که نسبت به دو جانب درگیر، به صورت مطلق بی‌طرف باشند، نسبت به هر دو سوی منازعه، محتاطانه و هوشمندانه طرفدار خواهند ماند.
«همکاری رقابتی» یا «رقابت در همکاری»
با تداوم رقابت‌های بین مسکو و آنکارا در دریای سیاه، قفقاز و آسیای مرکزی و با وجود مواجهه نظامی جسته و گریخته مانند ساقط کردن جنگنده میگ ۲۸ روسیه توسط پدافند هوایی ارتش ترکیه در سوریه و کشتار ۳۰ نظامی ترکیه در بمباران‌های نیروی هوایی روسیه در ادلب سوریه ، این رقابت‌های سخت و دشوار از سوی طرفین همواره هوشمندانه و با شکیبایی و با تدبیر و تأمل مدیریت شده و هرگز به بروز بحرانی عمده بین این دو کشور منجر نشده است.
در رویارویی ترکیه و یونان در دریای مدیترانه در حالی‌که روس‌ها در طرف یونانی‌ها ایستاده‌اند، با ترک‌ها نیز همکاری نظامی دارند، تا جایی که ترکیه با خرید سامانه پدافند هوایی اس – ۴۰۰ از روسیه، رابطه‌اش با آمریکا و هم‌پیمانانش در ناتو را تا مرز تیره‌شدن پیش برد و عضو یاغی ناتو لقب گرفت.
ترکیه همچنین به‌شدت به گاز روسیه وابسته است. بیش از چهل درصد گاز ترکیه را روسیه تأمین می‌کند و این وابستگی به‌ویژه در مدتی که قطع موقت واردات گاز از ایران، ترکیه را در بحران کمبود برق فرو برد و بسیاری از کارخانه‌های این کشور را از تولید بازایستاند، بیشتر خود را نمایان کرد.
در بحث منازعه اوکراین، رفتار ترکیه احتیاط‌آمیزتر است. با نگاه به عوامل مختلف و با فرض وخیم‌تر شدن اوضاع ؛ به طوری که ترکیه مستقیماً یا به عنوان عضوی از پیمان ناتو در این جنگ درگیر شود، احتمال کمی وجود دارد که این کشور سیاست طرفداری از یکی از دو طرف را در پیش بگیرد. به نظر آنکارا، جنگ اوکراین بین روسیه و این کشور نیست، بلکه بین روسیه و غرب است. این در حالی است که ترکیه به‌طور همزمان هم به غرب و روسیه وابسته و هم به آنها بدگمان و از سوی آنها آسیب پذیر است.
نقش ترکیه در بحران اوکراین و درسی برای دولتمردان ما
درس بزرگ مدیریت زیرکانه و مدبرانه منازعات مسکو و آنکارا برای معدود جنگ‌سالارانی که در کشور ما دائماً خواب جنگ‌های بزرگ را می‌بیند و برای آغاز آن روز شماری می‌کنند ، شاید این باشد که به رغم وجود زمینه‌های اختلاف فیمابین کشورها، هر چند هم که عمیق و درازدامنه باشند، این امکان همیشه وجود دارد که مانند مسکو و آنکارا با کشورهای متخالف و متخاصم خود روابط مبتنی بر «همکاری رقابتی» یا «رقابت در همکاری» ایجاد کنند.
رهبران بازمانده از دو امپراطوری تزارهای روسیه و سلاطین عثمانی به فراست و زیرکی دریافته‌اند که حتی در لحظه‌های دشوار نیز پل‌های ارتباط مستقیم فیمابین خود را حفظ کنند و به سرپل‌های ارتباطی نامطمئن دلال‌های بازار مکاره سیاست بین المللی که هریک در کدوی سرشان، حلوای خودشان را می‌پزند و رؤیای خویش را دنبال می‌کنند، دلخوش نباشند.
